الحدود (کتاب)رساله «حدود ابن سینا» از نخستین رسائل ابن سینا در زمینه حدود به شمار می رود که آنرا به زبان عربی و در پاسخ به در خواست عده‌ای از شاگردان خود تالیف نموده است . ۱ - زمان تالیفعلت اینکه زمان تالیف این رساله را قبل از شفاء و دیگر آثار وی دانسته‌اند این است که شیخ الرئیس می گوید: ( (فان اصدقائی سا لونی ان املی علیهم حدود الاشیاء یطالبوننی بتجدیدها...) ) وهم اینکه آنها را به آثار دیگر خود مانند شفا که توضیحات مفصل تری راجع به حدود در آنها داده است ارجاع نمی‌دهد معلوم می شود چنین آثاری از وی پدید نیامده بودند و همین دال بر تقدم این رساله به لحاظ زمانی بر آثار دیگر بوعلی است. ۲ - گزارش محتوااز مقایسه این رساله بو علی سینا با آثار دیگر دانشمندان در باب حدود بدست می‌آید مقدمه این رساله را که در آن طریق چگونگی بدست آوردن حدود و رسوم را توضیح داده است میتوان از ویژگی های رساله حاضر بر شمرد. این رساله خلاصه‌ای است از آنچه مؤلف در شفا به شرح و بسط آن پرداخته و دو مرتبه در کتاب نجات خلاصه نموده است. شیخ الرئیس در این رساله تابع ارسطاطایس بوده و به طور کامل از آراء و نظریات او پیروی کرد ه است خصوصا جایی که حدود را به حقیقی و غیر حقیقی تقسیم کرده است که توضیح آنرا در گزارش محتوا خواهیم آورد. ابن سینا همانطور که گفته نخست مقدمه‌ای بر کتاب خود آورده و در آنجا ابتدائا به انگیزه خود از تالیف چنین رساله‌ای اشاره نموده بعد اقدام به بیان تقسیمات حدود می کند وی حدود حقیقی را دال بر ماهیت شئ که کمال وجود ذاتی شئ است می داند که یا بالفعل است یا بالقوه مثلا لفظ حساس در تعریف حیوان اشاره دارد که حیوان موجودی است دارای نفس و متغذی در حالی که اگر این لفظ در کنار حیوان قرار نمی‌گرفت فقط به شئ دارای حس دلالت می کرد او کلامی از حکماء نقل می کند که تحدید را متشکل از جنس عالی و فصل سافل می دانند مانند الانسان جوهر ناطق مائت به عقیده مؤلف در واقع طلب تحدید با تمییز طلب معرفت چیزی با چیز دیگر است وی در ادامه توضیحاتی راجع به حد تام و حد ناقص بیان نموده و حد الحد را طبق بیان حکیم در کتاب طوبیقا به قولی دلالت بر ماهیت شئ دارد وهمینطور بر کمال وجود ذاتی اش که از جنس قریب و فصل تشکیل یافته است تعریف می‌نماید شیخ الرئیس در آخرین قسمت مقدمه خود بر این رساله رسم تام و رسم مطلق را نیز به این صورت تعریف می کند رسم تام قولی است مرکب از جنس و اعراض لازمه شئ و رسم مطلق قولی است که معرفی می کند شئ را معرفی غیر ذاتی لکن خاص بوده وشئ را از ما سوای خود بالذات جدا می‌سازد بعد از بیان این مقدمه تنها فصل رساله که حدود و رسوم نام دارد شروع شده و در آن برخی حدود مطرح گردیده است. نخست در مورد باری تعالی میگوید الله الباری عزوجل لا حد له و لا رسم و علت آنرا جنس، فصل، ترکیب و عوارض نداشتن او می داند [۱]
الحدود، ابن سینا، ص۲۳۹.
تعاریفی هم که در مورد واجب مطرح شده را نیز شرح الاسمی دانسته می گوید در واقع این تعریف بیان عدم تکثر واجب به عدد وبه مقدار و... وعدم تغییرش در ذات و نه در لواحق ذات می باشد دومین موضوعی که ابن سینا در این رساله حد آنرا بیان می کند حد عقل است. [۲]
الحدود، ابن سینا، ص۲۴۲.
وی عقل را اسم مشترک بین چند معنا می داند و میگوید یکی از معانی عقل قوه‌ای است که به آن تمییز بین امور قبیحه و حسنه حاصل می‌شود بعد از بیان چند حد دیگر بر آن، عقل را دال بر هشت معنا در نزد حکما می داند که عبارتند از: عقل نظری ، عقل عملی ، عقل حیوانی ، عقل بالملکه ، عقل بالفعل ، عقل مستفاد ، عقل فعال وعقلی که در کتاب برهان بیان شده و بین آن عقل و بین علم فرق نهاده می‌شود. بعد از بیان حد عقل وارد بیان حد نفس گردیده و آنرا به یک لحاظ مشترک بین انسان و حیوان و گیاه و به یک لحاظ مشترک بین انسان و ملائکه می داند نفس به معنای اول عبارتست از کمال جسم طبیعی الی ذی حیاة بالقوه و به معنی دوم انه جوهر غیر جسم هو کمال محرک له بالاختیار عن مبداء نطقی. از دیگر موضوعاتی که حدود شان در این رساله مطرح گردیده عبارتست از حد صورت حد حیوان ، حد موضوع ، حد ماده ، حد عنصر ، حد اسطقس ، حد رکن ، حد طبیعت ، حد طبع ، حد جسم ، حد جوهر ، حد عرض ، حد ملک ، حد فلک ، حد کوکب ، حد شمس ، حد قمر ، حد جن ، حد نا ر ، حد هوا ، ماء ، ارض ، عالم ، حرکت ، دهر ، زمان ، الان ، نهایت ، ما لا نهایت له ، خط ، نقطه ، [[|سطح]] ، بعد ، مکان ، خلا ، ملا ، عدم ، سکون ، سرعت ، بطء ، اعتماد و میل ، خفه، ثقل ، رطوبت ، یبوست، خشن ، اطس، صلب ، لین ، رخو، هش، مشف ، تخلل ، تکاثف ، اجتماع ، متداخل ، متصل ، اتحاد ، علت ، معلول ، خلق ، ابداع ، احداث ، و قدم که بعضی از این حدود به نظر شیخ الرئیس تعریف واقعی نبوده بلکه تعریفی شرح الاسمی است و بعضی از آنها در واقع دارای تقسیمات و انواعی می‌باشند که مؤلف بدانها پرداخته است. اما حدودی نیز در رساله مطرح گردیده‌اند که در واقع بیان نظر مؤلف در آن موارد بوده و از ابتکارات وی محسوب می گردد برای مثال حدی که ابن سینا برای تخلل و تکاثف در این رساله عنوان نموده است منحصر به فرد بوده و در خیلی جاها مورد استفاده دانشمندان قرار گرفته است.۳ - پانویس
۴ - منبعنرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |